Jąkanie

Jąkanie – niezdolność równoczesnego i stopniowanego programowania ruchów mięśniowych potrzebnych do wytwarzania dźwięków mowy lub ich połączeń z następnymi dźwiękami w wyrazie.[2] Terapia jąkania usuwa wymienione objawy, pozwalając na płynną komunikację. 

Jąkanie – syndrom kompleksowego zaburzenia koordynacji organów partycypujących w mówieniu, który najwyraźniej przejawia się charakterystycznymi niedobrowolnymi specyficznymi pauzami, zaburzającymi płynność procesu mówienia, a tym samym działającymi zakłucająco na zamierzenie komunikacyjne. Uważamy je za wieloczynnikowy, dynamiczny i wariabilny syndrom ZZK ze skomplikowaną symptomatyką, która jest często konsekwencją licznych cząstkowych, wzajemnie się przeplatających nawiązujących i/lub zwrotne oraz zbiorczo reagujących przyczyn.[1]

Najwyraźniejszym objawem jąkania są niedobrowolne i niekontrolowane dysfluencje przy wypowiedzi (niepłynność mówienia), którym przy konkretnym klinicznym obrazie towarzyszą nadmierny wysyłek przy artykułowaniu i napięcie psychiczne, związanie z problemami z realizacją zamierzenia komunikacyjnego. Światowa Organizacja Zdrowia podaje jąkanie w ramach Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób pod kodem F.98.5.[1]

Spis treści:

1. Teorie jąkania
1. Rozwojowe
2. Organiczne
3. Neurotyczne
4. Psychologiczne
5. Fizjologiczne
6. Biocybernetyczne
2. Statystyki

Teorie jąkania

W literaturze przedmiotu spotykamy się, podobnie jak w przypadku definicji jąkania, z wielością koncepcji na temat przyczyn tego zaburzenia. W ich wykrywaniu napotyka się wciąż ogromne trudności, gdyż u większości osób jąkanie rozwija się już we wczesnym dzieciństwie. Badacze problemu przypisywali decydującą rolę w etiologii jąkania różnym czynnikom. Ogólnie można je podzielić na sześć grup: 

• teorie rozwojowe (lingwistyczne) – jąkanie powstaje w okresie kształtowania się mowy na skutek specyficznych czynników działających w tym okresie na dziecko; 
• teorie organiczne – jąkanie jest wynikiem różnic konstytucjonal nych lub neurologicznych w centralnym układzie nerwowym; 
• teorie neurotyczne – jąkanie jest nerwicą; 
• teorie psychologiczne – jąkanie jest reakcją nabytą; 
• teorie fizjologiczne – jąkanie jest zaburzeniem somatopsychicznym; 
• teorie biocybernetyczne – jąkanie jest efektem uszkodzenia części „elektronowej” ośrodka mowy. 

Rozwojowe (lingwistyczne) teorie jąkania

Według teorii rozwojowych (lingwistycznych), około 60% przypadków jąkania powstaje w okresie fizjologicznego powtarzania. Nieumiejętne postępowanie z dzieckiem, karcenie go lub poprawianie wymowy powoduje utrwalanie patologicznych połączeń. W okresie przedszkolnym dziecko znajduje się na poziomie myślenia konkretnego, eliminowanie nieistotnych, a eksponowanie istotnych momentów sprawia mu jeszcze poważną trudność. Reagując zazwyczaj emocjonalnie, nie może ono należycie wyrazić swoich myśli. W tym zamiarze przeszkadzają mu emocjonalne napięcia, powstające na tle dziecięcych dążeń i życzeń, do których rodzice odnoszą się często negatywnie. Dziecko w takich momentach zaczyna już krytycznie podchodzić do własnego braku sprawności w wypowiadaniu się i powtarza wyrazy tak długo, dopóki nie wypowie ich bez trudu. Często jednak zdarza się, że im dziecko bardziej „walczy” i pragnie za wszelką cenę przezwyciężyć powtarzanie, tym bardziej jąkanie pogłębia się, implikując coraz większe poczucie strachu i wstydu. 

Według popularnej w USA teorii Johnsona, która ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników, czynnikiem decydującym o rozwinięciu się jąkania jest osoba słuchająca, najczęściej matka, która w pewnym momencie nazwie „jąkaniem” zwykłą, rozwojową niepłynność mowy u dziecka i tym sposobem utrwali reakcje „walki” w stosunku do zjawisk skądinąd fizjologicznych, spotykanych w mowie każdego dziecka, takich jak: wahanie, przedłużanie, powtarzanie. Johnson uważa, że niepłynność mow u wszystkich dzieci i w początkowej fazie przebiega tak samo niezale; tego, czy dziecko będzie się potem jąkać, czy nie. Niewłaściwe reaksie ny rodziców mogą doprowadzić do utrwalenia się tej niepłynności, a do powstania trwalszych objawów jąkania. 

Van Riper sądzi, iż początki jąkania wynikają z faktu, że ubla nerwowy dziecka nie jest zdolny sprostać zbyt dużym wymaganiom oto nia. Mówiąc o leczeniu młodzieży i dorosłych jąkających się, uważa, że hes pośrednim celem leczenia nie jest zapobieganie jąkaniu, lecz nabycie umie jętności w jego kontrolowaniu. Współczesne teorie na temat leczenia jakania obalają jednak to podejście. 

Tarkowski, dokonując przeglądu literatury przedmiotu. podaje, że 90% przypadków jąkania rozpoczyna się w okresie kształtowania się mowy dziecka (do lat 6), a zjawisko samoczynnego ustąpienia niepłynności mówienia jest częste. Podaje dalej, że dzieci w wieku przedszkolnym są szczególnie podatne na jąkanie, co jest spowodowane: ogólną ruchliwością dziecka, szybkim wzbogacaniem słownika oraz dynamicznym rozwojem myślenia. Punktem krytycznym jest faza przejścia od etapu wyrazu do zdania oraz od wypowiedzi prostych do złożonych (około 3. roku życia). W tym okresie rozwoju mowy dziecka niepłynność mówienia znacznie się nasila, jest bowiem wykładnikiem trudności w opanowaniu języka. Wraz z rozwojem dziecka niepłynność mowy zmniejsza się. Gregory zaprezentował wyniki badań, z których wynika, że małe dzieci jąkające się są mniej kompetentne językowo niż ich płynnie mówiący rówieśnicy. Zmarły niedawno amerykański badacz traktu je czynnik lingwistyczny jako jeden z głównych elementów zwiększający podatność na jąkanie. 

Odnosząc się do analizy modeli języka i jąkania, można dodać (rozpatrując lingwistyczną teorię jąkania), iż jąkanie jest ograniczonym zastosowaniem w mówieniu fonologicznych i prozodycznych zasad.

Organiczne teorie jąkania

Analizując teorie organiczne, trzeba podkreślić, że istnieje wiele podejść wiążących jąkanie z organiką i chociaż nie wyjaśniają one wystarczająco tego zjawiska, to pewne objawy w jąkaniu odpowiadają objawom występującym w schorzeniach organicznych. Wyniki niektórych badań wskazują, że jąkanie jest konsekwencją pewnych chorób nerwowych (np. u dużej liczby osób jąkanie było następstwem encefalopatii i epilepsji). Znany jest wysoki procent jąkających się dzieci opóźnionych w rozwoju umysłowym. Niektórzy badacze (Boome 1931) wyróżniają dwie przyczyny jąkania: wewnętrzne lub konstytucjonalne, wskutek których dziecko dziedziczy neuropatyczne skłonności do jąkania oraz zewnętrzne - płynące z otoczenia, spowodowane przez szok, strach, chorobę, przeciążenie. Chwiejność układu nerwowego jest zatem pierwotną przyczyną jąkania, co ujawniają czynniki środowiskowe. 

U osób jąkających się stwierdzono słabą odporność fizyczną i psychiczną. Utrzymuje się często, że jąkanie nie jest dziedziczne, dziedziczy się natomiast chwiejność układu nerwowego. Bryngelson (1935) uważa, że jąka nie to niezależne od woli ludzkiej toniczne i kloniczne skurcze, które przerywają płynność wypowiedzi. Z czasem kojarzą się one z nadmierną ilością energii nerwowej i takimi współruchami, jak: wysuwanie języka, grymasy twarzy, mrużenie oczu, napięcie całego ciała przeszkadzające w swobodnej ekspresji. Autor uważa, że 40% przypadków jąkania to wynik atawizmu (dziedziczenia od przodków) centralnego układu nerwowego. Wysuwa on hipotezę, że zanim człowiek uzyskał wysoko rozwiniętą korę mózgową z reprezentacją ośrodków mowy w półkuli dominującej (przeważnie lewej), obie półkule mózgowe posiadały reprezentację ośrodków mowy. 

Neurotyczne teorie jąkania

Teorie neurotyczne głoszą, że jąkanie jest objawem nerwicy. Występowanie jąkania łączy się zazwyczaj ze stanami nadmiernej pobudliwości nerwowej, zatem opanowywanie stanów emocjonalnych powinno doprowadzić do ustąpienia lub złagodzenia jąkania. Fernau-Horn (1969) nazywa jąkanie nerwicą, ponieważ uważa, że wywodzi się ono z hamującego działania czynników nerwicujących, które wpływają na proces oddychania, powodując jego zablokowanie poprzez unieruchomienie mięśniowych. Zahamowanie oddechu przenosi się na dalsze odcinki aparat wego, powodując unieruchomienie fałdów głosowych, zablokowanie odwodzących i przywodzących, co uniemożliwia proces fonacji. Zahamowaniu ulegają także ruchy artykulacyjne, co daje w efekcie powtarzanie lub w bardziej zaawansowanych stadiach jąkania zatrzymanie emisii przy powtarzających się ruchach artykulacyjnych w napięciu mięśniowym Tego typu procesy zachodzą na początku danej frazy mówionej na jednym wydechu - zatem na początku wyrazu czy też frazy, gdy zazwyczaj ma mieisce początek wdechu. Autorka stwierdza, że jąkanie staje się nerwica gdy dziecko uświadamia sobie swoje zahamowania w mówieniu. To włać nie one zaczynają wywoływać takie objawy, jak oczekiwanie niepowodzenia w mówieniu i lęk przed mówieniem. 

Fernau-Horn wyróżnia także początkowe stadium jakania, tzw. pre neurotyczne. Jest to okres, w którym dziecko nie zdaje sobie sprawy z tego, że się jąka. Dopiero otoczenie spostrzega problem, nazywa go i stara się – w dobrej wierze – wytłumaczyć dziecku, że nie powinno się jąkać. Represyjne stanowisko otoczenia powoduje pogłębianie się objawów i rozwój nerwicy. 

Szamburski wymienia cztery cechy nerwicy osób jakających się: lęk, otępienie nerwicowe, poczucie błędnego koła i egocentryzm. Głównym objawem tej nerwicy jest oczywiście lęk, a jego przyczynami mogą być: 

• nabyte we wczesnym dzieciństwie reagowanie lękiem na daną sytuację, 
• tłumienie lub wypieranie przez jąkającego się świadomości faktycznych przyczyn przeżywanego lęku, 
• obawa odrzucenia jąkającego się przez otoczenie, 
• przeżywanie przez jąkającego się konfliktu między potrzebą zaleznos a chęcią uniezależnienia się. 

Psychologiczne teorie jąkania

Teorie psychologiczne głoszą, że jąkanie jest reakcją która może pojawiać się w wyniku zaburzeń emocjonalnych, zmian w osobowości dziecka z powodu nieprzystosowania społecznego czy też niesprzyjających czynników kulturowych. Wśród czynników psychologicznych powodujących jąkanie wymienia się: poczucie niepewności, które moze przechodzić nawet w lęk przed mówieniem, ujemną, nadmierną samokontrolę procesu mówienia wraz z przewidywaniem trudnych słów, głosek czy też świadomość tych zaburzeń, prowadzącą do autosugestywnego przekonania, że nie potrafi się mówić płynnie. Większość zwolenników tej teorii rozpatruje jąkanie w aspekcie zdezintegrowanej osobowości  Głogowski podaje, że osobowość jąkającego się jest „nerwicowo uszkodzona”, a w jego świadomości powstają dwie sprzeczne tendencje: mówić albo milczeć. Zatem jego mowa jest „rozdarta” jeszcze przed rozpoczęciem wypowiedzi, przeżywa lęk nie przed mówieniem, lecz przed osobą, której ma coś zakomunikować. 

Badacze uważają także, iż jąkanie jest zaburzeniem psychosomatycznym, którego przyczyny pierwotne mają psychiczny charakter, a przyczyny wtórne – fizjologiczny. Pogląd ten koncentruje się wokół opisu i wyjaśniania reakcji na niepłynność mówienia, którą najczęściej uznaje się za objaw. Można z całą pewnością stwierdzić, że klasyczną psychologiczną teorię jąkania stworzyli psychoanalitycy, traktując jąkanie jako objaw nerwicy monosymptomatycznej, będącej efektem stłumienia negatywnych uczuć i emocji wypartych do podświadomości. Ich zdaniem, te niechciane treści ujawniają się pod postacią symptomów niepłynności mówienia, powtarzanie sylab jest traktowane jako przejaw regresji, przeciąganie lub blokowanie głoski natomiast – jako objaw stłumionej agresji. 

Fizjologiczne teorie jąkania

Przedstawicielami teorii fizjologicznych są przede wszystkim lekarze głoszący, że jąkanie to zaburzenie somatopsychiczne, którego przyczyny pierwotne są natury neurofizjologicznej, przyczyny wtórne natomiast – psychicznej. Ta najbardziej klasyczna z klasycznych, bo sięgająca końca XIX wieku, teoria głosi, że jąkanie jest skutkiem dyskoordynacji pracy aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Owa koncepcja na przestrzeni lat była wielokrotnie przepracowywana, a jej definicja jąkania do dziś pozostaje aktualna, ponieważ sam mechanizm dysfluencji mowy pod postacią jąkania się nie może przecież ulegać ewolucji. W sposób ugruntowany ten aspekt teorii fizjologicznej jąkania podkreślił znany w świecie badacz i praktyk w dziedzinie jąkania, będący równocześnie osobą jąkającą się, Charles van Riper. Jego klasyczny, kompleksowy program terapii był ściśle związany z tą teorią i uwzględniał 6-stopniowy cykl: 

1. redukcja kary, 
2. redukcja frustracji, 
3. zmniejszanie lęku, 
4. zmniejszanie stresu komunikacyjnego, 
5. budowanie poczucia wartości, 
6. zwiększanie płynności mówienia. 

Richter, omawiając fizjopatologiczne podłoże jąkania, wyróżnił przyczyny pierwotne (neurofizjologiczne) i wtórne (psychogenne). Do pierwotnych zaliczył:

1. naruszenie kolejności bodźców, 
2. zbyt silne skurcze mięśni zaangażowanych w mówienie, 
3. zahamowanie fonacji, 
4. osłabienie rytmu, 
5. wadliwe predyspozycje spowodowane złą techniką mówienia. 

Powyższe elementy należą do czynności mózgu i zakłócają bezpośrednio funkcję mówienia. W korze mózgowej zaś powstaje lingwistyczny plan wypowiedzi oraz realizacyjny program ruchów oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych. Wskutek zakłóceń kontroli mózgu nad ośrodkami podkorowymi może dochodzić do czterech różnych zaburzeń funkcjonalnych: 

• bodźce artykulacyjne działają nieregularnie i z opóźnieniem, co przynosi objawy jąkania klonicznego; 
• fonacja przebiega równolegle z dążeniem do mówienia, jednak nadmierne skurcze mięśni artykulatorów (szczególnie warg i języka) utrudniają wypowiedź; 
• proces artykulacji przebiega prawidłowo, fonacja natomiast jest zahamowana; 
• blokada psychiczna uniemożliwia procesy fonacji i artykulacji. 

Do klinicystów prezentujących w swych badaniach model fizjologiczny można by jeszcze zaliczyć m.in. Chwatcewa, Schwartza i Starkweathera. Chwatcew dzieli czynniki wywołujące jąkanie na bliższe (np. przestrach, szok nerwowy, dłu gotrwały stres, zaburzenia rozwoju mowy) i dalsze (np. dziedziczność, niepełnowartościowy system nerwowy, choroby somatyczne). Uważa on, że przyczyny dalsze tworzą czynniki predysponujące do jąkania, a przyczyny bliższe je wyzwalają. Schwartz z kolei opisał szczegółowo model tworzenia się bloku w jąkaniu. Zwrócił uwagę na bardzo istotną, fizjologiczną pracę i współpracę mięśni aparatów oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, podając, iż:

„[...] działanie mięśni pierścienno-nalewkowych tylnych jest regulowane przez nerw błędny i rdzeń [...], szczególnie ważna jest tendencja do silniejszego kurczenia się mięśni pierścienno-nalewkowych tylnych, a tym samym szerszego otwierania się głośni, gdy ciśnienie podgłośniowe jest wyższe od wartości uznanych za normę”. 

Starkweather w swojej „prostej teorii jąkania” stwierdza, że bezpośrednią przyczyną jąkania się jest wzmożona aktywność mięśni biorących udział w tworzeniu mowy. Badacz uważa, że nadmierna aktywność mięśni mownych jest reakcją częściowo wyuczoną i zautomatyzowaną już we wczesnym wieku. W kolejnych latach życia dziecka jest ona niejako wpleciona w wysoce nawykowe, semioautomatyczne wzorce kontroli motoryki mowy, które są rezultatem zaprogramowanej kolejności ruchów mownych. W tym miejscu należy dodać, że istnieją także wtórne reakcje, zarówno behawioralne, jak i emocjonalne, które charakteryzują jąkanie. Wiele z tych reakcji może się pojawić jako odpowiedź na nadaktywność mięśniową, która przyspiesza objawy jąkania, nie tylko w obecności takich bodźców, jak oczekiwanie czy walka. Mogą to być np.: prosty strach, podekscytowanie, presja czasowa, szybkie tempo mówienia, ale także pewne lingwistyczne problemy. 

Biocybernetyczne teorie jąkania

Tarkowski pisze, że:

„[...] jąkanie jest efektem uszkodzenia części elektronowej ośrodka mowy”. 

Jak wspomniano w poprzednim rozdziale, przedstawicielami tej teorii są polscy naukowcy z ośrodka lubelskiego: B. Adamczyk, W. Kuniszyk-Jóżkowiak i E. Smołka. Adamczyk porównał mechanizm jąkania do funkcjonowania układu radioodbiorczego, pisząc, iż ośrodek mowy w korze mózgowej można traktować jako oscylator elektryczny, który wzbudza się u osób normalnie mówiących natychmiast, gdy zechcą mówić, natomiast u osób jąkających się – z opóźnieniem rzędu dziesiątych części sekundy. Odpowiednikiem jąkania klonicznego np. będzie niedostatecznie silne wzbudzanie się drgań elektrycznych, a następnie szybkie ich wygaszanie. Całkowity brak wzbudzania przypomina objawy jąkania tonicznego. Śpiew jest przypadkiem długotrwałego wzbudzania, a przerwom pomiędzy głoskami odpowiada tylko częściowe zmniejszenie amplitudy drgań oscylatora. Ze względu na specyfikę śpiewu czas wymagany na wzbudzenie może być dłuższy niż przy mówieniu. Stąd jąkania przy śpiewie na ogół się nie spotyka. 

Biocybernetyka może być analogią systemu języka, w którym powtarzają się pewne cykle mowy, tworząc silny związek neuronalny ze sprzężeniem zwrotnym centralnego układu nerwowego.

Statystyki

Z jąkaniem spotykamy się we wszystkich grupach wiekowych, we wszystkich narodach i całej historii ludzkości. Wiele znaczących osobowości jąkało się (np. Mojżesz, Ezop, Wergiliusz, cesarz Klaudiusz, I.Newton, Ch. Darwin, M. Monroe, J. Owsiak i inni). P. Sandreiser i P. Schneider (2001) podają, że część całkowitej populacji, u której czasem w życiu wystąpiły symptomy jąkania, stanowi około 5%. Jednak tylko w przybliżeniu u 1% rozwija się stopniowo chroniczne jąkanie. To oznacza, że mniej więcej 4/5 tych osób pomyślnie pokona problem.[1]

Ze względu na płeć stwierdzono,że jąkanie częściej występuje u osób płci męskiej. Jednak P. Sandrieser i P. Schneider (2001) oraz T. D. Kehoe (2001) podkreślają, że na początku proporcja występowania jąkania u chłopców i dziewcząt jest jednakowa. Podczas patogenezy występowanie przesuwa się na niekorzyść chłopców (w przybliżeniu 3 razy więcej niż dziewcząt), a według T. D. Kehoe około 80% dorosłych osób jąkających się to mężczyźni. Teoria, że różnice te powodują odmienne style wychowania chłopców i dziewcząt, nie potwierdziła się.[1]

Jeżeli chodzi o występowanie jąkania ze względu na kryterium wieku, jest to typowe zaburzenie powstające w wieku przedszkolnym. P. Sandrieser i P. Schneider (2001) podają nawet, że w przybliżeniu 90% przypadków jąkanie zaczęło się przejawiać przed 6-m rokiem życia.[1]